ابوعلی سینا، داروشناسی و تأثیر آن در پزشکی کنونی - طراحی وبسایت

به گزارش طراحی وبسایت، داروشناسی و علم مربوط به آن از علوم کهن جهان است و از گذشته های دور همواره به این رشته با دیده احترام ارج نهاده می شد اما هیچوقت به صورت علمی و جامع تا زمان ابوعلی سینا این رشته به تحریر در نیامد. ارزش

نویسنده: علی پطروسیانس

بیمارستان قلب شهید رجائی تهران

داروشناسی و علم مربوط به آن از علوم کهن جهان است و از گذشته های دور همواره به این رشته با دیده احترام ارج نهاده می شد اما هیچوقت به صورت علمی و جامع تا زمان ابوعلی سینا این رشته به تحریر در نیامد. ارزش علمی کار ابوعلی سینا موقعی به وضوح معلوم می گردد که نوشته های این دانشمند را با نوشته های کنونی جهان که بر پایه آن نوشتارهای قدیمی است، مقایسه نمائیم.

علم فارماکولوژی یا داروشناسی در حال حاضر بحث ما نیست ولی تعریف دو واژه را لازم می دانم، اول تداخل فارماکوکینتیک هنگامی است که یک دارو با متابولیسم داروی دیگر تداخل بکند مانند کاهش متابولیسم داروی الف در جریان باداروی ب ممکن است خصوصیت همودینامیکی یک دارو با دیگری تداخل پیدا بکند بطور مثال هیپوتانسیون ایجاد شده با داروی الف همراه با تجویز با داروی ب افزایش پیدا بکند.

ابوعلی سینا این اصول را به خوبی می دانست و آن را به صورت بسیار زیبائی در کتاب قانون خود بیان کرده بود وی داروها را ابتدا به دو دسته تقسیم کرد، آن دسته ای که به گفته وی مزاج نیرومند داشته و دارای مزاجی با استحکام بودند و نیروی گرمای غریزی بدن نمی توانست به آسانی از عهده جداسازی آنها بربیاید و خود اینچنین تعریف می کرد. این مزاجی است که اگر در آمیز خود به حالت معتدل باشد به همان تندی و تحکمی آنقدر در بدن می ماند که به تدریج هیئت بدن را متغیر می سازد و به حالت اعتدالش برمی گرداند و اگر اجزای آمیخته به هم در آن نه در حالت اعتدال بلکه به حالت چیرگی یک جزء بر جزء دیگر باشد یا آنقدر در بدن باقی می ماند تا به تدریج هیئت بدن را به سوی عدم اعتدال بکشاند. با کمی دقت می بینیم که وی با بیانی شیوا پخش دارو در بدن و اعتدال دارو و بدن را که در اعضای مختلف، توجه بسیار می گردد چون تجمع دارو و عدم پخش صحیح ممکن است ایجاد مسمومیت در داخل بدن بنماید.

دسته دیگر را دسته سست مزاج و یا جدائی پذیر می دانست و در این بحث قوای متضاد داروها را مطرح می نمود. چون در آن موقع مواد را ترکیب و داروی ترکیبی بنا به خواصی که از آن دارو می دیدند، ساخته می شد. وی تأثیرات مختلف این دارو را بر اجزای بدن در نظر می گرفت و اینچنین بیان می دانست که این داروی ترکیبی ممکن است بر اجزای بدن واکنشهای مختلف بوجود بیاورد بر جزیی از بدن حالت موافق و بر جزء دیگر مخالف آن عمل بکند، یعنی بر عضوی مضر و بر عضوی دیگر مفید واقع بگردد و در جمله ای این را گفته که داروی ترکیبی ممکن است اثر خود را خنثی بکند.

پس داروئی را که دارای دو خاصیت مجزا در بدن بود به این نام یعنی داروی سست مزاج و جدائی پذیر خواند.

ما به وضوح درمی یابیم که وی اثرات فارماکوکینتیک و دینامیک داروها را به خوبی شناخته بود و حتی تعریف آنها را برای خود حل کرده بود. حتی طرز پخش دارو و به تعادل رسیدن را هم می دانست. او بعلاوه داروها را به چهار گروه گرم، سرد، خشک و تر تقسیم می نمود، و حالت مزاجی دارو را نسبت به هر بدنی جدا می سنجید.

وی بعلاوه داروها را مقایسه می نمود و قوت و ضعف داروها را معین می کرد و موارد استفاده داروها را هم معین می کرد. برای اینکار این اصول تحقق پیدا بکنند تمام نکاتی که لازم می بود، رعایت می کرد. دارو را برای یک دلیل همواره آزمایش می کرد چون معتقد بود چنانچه بیمار با دوای آزمایش شده بهبودی پیدا بکند در صورتیکه برای بیشتر از یک دلیل آزمایش شده باشد حقیقت این مسئله که اثر دارو بر کدام مشکل بیمار بوده است، معین نمی گردد. دارو را در بیماریهای ضعیف نخست آزمایش می کرد و سپس بر بیماریهای قویتر می آموزد تا قوت تأثیر دارو، معین گردد. بعلاوه مدت اثر داروهای مختلف را می سنجید چون اگر آن را کم اثر می دیده، تجویز آن را بی مورد می دانست. زمان تأثیر دارو را هم در نظر می گرفت، اگر دارو بی درنگ اثر نمی بخشید آن را از تأثیر ذات دارو می دانست اما چنانچه آن به تأخیر می افتاد و اثر درمانی آن بعداً ظاهر می شد و یا در اولین مرحله استعمال تأثیر می بخشید اما بعد خلاف آن عمل ظاهر می شد و یا در اولین مرحله استعمال تأثیر می بخشید اما بعد خلاف آن عمل می کرد؛ معتقد بود که باید در خصوص اثر دارو شک کرد. و اثر آن را غیرمستقیم می دانست به این مفهوم که در مرحله اول تأثیر آن معلوم نبوده و آنچه بعداً ظاهر شده، بطور غیرمستقیم اثر دارو می دانست و گاهی اوقات در خصوص برخی داروها هر دو اثر را دخیل می دانسته و دارو را موقعی مؤثر می دانست که بر تن آدمی آزموده و آنگاه حکم داده بگردد؛ چه بسا ممکن بود که دارو بر بدن جانوری آزمایش می شده و نتیجه مطلوب از آن بدست می آمد. در کتاب قانون در این مورد چنین می گوید، ممکن است دارویی که به آدمی گرمی مزاج می بخشد به تن شیر یا اسب سردی بیفزاید برای مثال ربونه (راوند) گرمتر از گرمی مزاج آدمی است و در عین حال سردتر از سردی مزاج شیر و اسب است. پس راوند برای اسب سردی آور و برای انسان گرمی بخش است یا ممکن است فلان دارو ویژگیهایی داشته باشد که در جسم انسان عملی انجام دهد و در جسم حیوان تأثیر مخالفی بخشد؛ برای مثال گیاه بیش کد نسبت به بدن، انسان زهر کشنده ای است لیکن درد بدن سار، بی تأثیر است. ضروری است که دستورهای فوق را در آزمایش قوه داروها به کار برد. بوعلی اثر داروها را به قسمت تقسیم می کرد: اثرات عمدی، اثرات جزئی و اثرات بینابین. اثرات عمدی را گرمی دادن، جذب، دفع و از این قبیل می دانست. اثرات جزیی را اثرات درمانی بر روی پاره ای از بیمارها ذکر می کرد اثرات عمدی خود به اولیه و ثانویه تقسیم می شدند. اثرات عمدی اولیه، اثرات چهارگانه ارکان اساسی بودند مثل سرد کردن، گرم کردن، تر و خشک نمودن اثرهایی که ثانوی بودند به دو گروه تقسیم می شوند.

گروه اول همان اثرات چهارگانه بودند فقط مقیاس بیشتری در بین بود؛ بطور مثال گرم کردن تا حد سوزاندن و با سرد کردن تا حد یخ بستن.

گروه دوم، اثراتی که با این اعمال مغایرتی داشته ولی از این کنشها بوجود می آمدند اثرات جزیی در حالتی گفته می شد که دارو با اینکه بر اندام و یا دستگاه ویژه ای اثر می گذاشت نفع و یا زیان آن همه اندامها را در برمی گرفت مانند درمان یرقان آوردیم که دارو به سرد و با گرم خشک و تر بودن تقسیم می شد؛ به این معنا بود که از دو جسم که مقایسه می نمود آن جسم یا ماده ای که زودتر گرم می شد آنرا گرم می نامید و از نظر سرد شدن آن جسمی که زودتر سرد می شد جسم سرد می نامید و معتقد بود از دو جسم آنکه زودتر گرم بگردد در ذات خود گرمتر از دیگری است و اگر مثال می آورد که جسمی از جسم دیگر گرمتر و یا سردتر است منظور آن این بود که در مقایسه با تأثیر گرمای غریزی بدن آدمی بدان حالت بود. و به مسئله دیگری هم در این مورد اشاره می کرد و آن اینکه هر چیز که در چشیدن شیرین و یا تلخ یا تند باشد، گوهرش را گرم می دانست و هر آنچه قابغی یا ترش و یا گس باشد وی آن را سرد می دانست و تر و خشک بودن دارو را نسبت به شگفتی آن در محیط می سنجید. صفات دیگری هم برای داروها می شمرد که عبارت بودند از داروهای لطیف، داروهایی که هرگاه بوسیله نیروی طبیعی جسم ما تأثیرپذیرند به اجزای بسیار ریز تقسیم گردند و در بدن پخش می شوند که از این گروه زعفران و دارچین بودند. داروهای غلیظ که عکس داروهای لطیف بودند مانند داروهای لزج، داروهایی بودند که هرگاه گرمای غریزی جسم به آن تأثیر می گذاشت قادر به کش آمدن بودند. داروی مایع که قابل تغییر شکل بودند و داروی شکننده که با کوچکترین فشاری می شکنند. عکس داروهای مایع داروهای جامد بودند که قابل تغییر شکل نبودند. داروهای دیگری هم در این تقسیم بندی بودند مانند روغنی لعابی که دارویی بوده که اگر در آب فرو می بردیم اجزای آن جدا می شده و با رطوبت اطرافش را در هم می آمیخت و بر اثر آن نوعی چسبندگی بوجود می آورد.

با تفاصیل که در خصوص داروها آورده بود، آنها را از حیث خواص برای بدن هم به گروههای زیادی تقسیم کرده بود. بطور مثال داروی سوزنده که قسمت لطیف اخلاط را از بین می برد و یا داروی تجویز کننده که عبارت از دارویی بود که بدن را سرد می کرد و حرکت بدن را از بین می برده است.

منبع مقاله :

گروهی از نویسندگان، (1394) مجموعه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، چاپ دوم.